Folkklanken ontdekken met Liesbeth Verlaet

Op het Koor&Stem festival 2023 werd Liesbeth Verlaet uitgenodigd om het in een wervelende workshop te hebben over folkzang. Liesbeth was tot voor kort docent logopedie aan de Thomas More hogeschool en leerkracht folkzang aan de academies van Herentals en Mortsel. Naast haar wetenschappelijke bagage draagt ze een vracht ervaring mee in bijna alle mogelijke zangstijlen. Ze neemt ons mee op ontdekking in diverse folktradities en hun typische stemtechnieken. 

De twang van Oost- en Zuid-Europese folk 

Oorspronkelijk werden folkliederen akoestisch gezongen, tijdens het werk (bv. op het veld of tijdens het uitoefenen van een ambacht) of op feesten, begeleid door instrumenten. Om niet te worden overstemd door de instrumenten of werktuigen, werd er vaak gebruik gemaakt van ‘twang’. Er bestaan verschillende soorten twang, maar het belangrijkste kenmerk is dat er bij gebruik van deze technieken een vernauwing ter hoogte van het strottenhoofd plaatsvindt (o.a. bij de keelspieren en het strotklepje) waardoor je met gemak luider en scherper gaat zingen en bijgevolg beter je klank kan projecteren. Vergelijk het met een ballon die je met een nauwe opening aflaat of een baby die uren aan een stuk kan wenen zonder hees te worden. Zelf kan je het oefenen door een heks of een sirene te imiteren. 
Biologisch gezien is twang een geluid dat ons waarschuwt voor gevaar of tot actie aanmaant (zoals een wenende baby) waardoor veel mensen dit scherp geluid als onaangenaam ervaren. Culturele tradities in het gebruik van deze techniek maakten echter dat deze klank in veel regio’s als normaal en mooi wordt beschouwd.  

Biologisch gezien is twang een geluid dat ons waarschuwt voor gevaar of tot actie aanmaant.

Het gebruik van de scherpe klanken van twang komt vooral voor in het Oosten en Zuiden van Europa. Een typisch voorbeeld uit Oost-Europa kan je horen bij het Bulgaarse koor Le mystère des voix Bulgares of de Hongaarse Hidegem Fújnak a szelek. In het Zuiden vind je de typische nasale twangsound bij flamenco, zoals je het kan horen bij bv. Angeles Teledano Bulerias. Ook Roma maken gebruik van deze sound waardoor ze zonder micro boven de instrumenten uitkomen zonder hun stem te beschadigen. Om hun stem extra kracht bij te zetten, zingen de folkzangers in het oosten en zuiden meestal in hun borststem (met dikke stemplooien). De tenores uit Corsica en Sardinië hebben weer een eigen twang techniek die er uit bestaat in hun samenzang de natuurlijke boventonen te versterken. Door veel twang toe te passen en vooral /ie/ en /ei/ klanken te hanteren in hun harmonie, lijkt het alsof er een extra (niet-aanwezige) stem meezingt. 

In de beginperiode van de folkrevival in Vlaanderen in de jaren ‘60 zongen de zangers ook vrij nasaal en met veel twang (Wannes Van de Velde, Paul Rans, …). Tegenwoordig (wellicht onder invloed van de pop) houden we meer van folkzangers die lichte en heldere klanken gebruiken… 

Noordelijke folk, kulning en jodelen 

In het noorden is er meer een cultuur van ‘engelenstemmen’ waarbij ze met een lichte en heldere stem zingen. De klank is zeer oraal en de stemplooien blijven dunner dan bij de folkzangers in het oosten of zuiden. Het Zweedse kwartet Kraja is hier een mooi voorbeeld van. 

Anderzijds maken ze ook in het noorden gebruik van twang bij ‘kulning’. Dit is een stemtechniek die gebruikt werd door herders die hun schapen moesten verzamelen. Hun roepende gezang met golvende (oeroude) melodieën en hoge tonen (vaak in mineur) resoneerde in heel de vallei. Luister maar eens op YouTube naar Lena Willemark (Sväs Märtas Kulning). 
Kulning is een beetje te vergelijken met ‘jodelen’ in het Alpengebied. Ook jodelen werd gedaan door herders, die berichten doorgaven met een terugkerende hoog klinkende ‘i’ waarmee grote afstanden overbrugd konden worden. Als het vee dit geluid hoorde, begon het met het hoofd te schudde, wat hun koebel rond de nek deed rinkelen. Zo konden de herders het vee lokaliseren. Het verschil met kulning is dat bij jodelen de borst- en kopstem snel na elkaar worden afgewisseld waardoor je het typische jodelende geluid verkrijgt. 

Keelzang 

Keelzang is ook een aparte techniek in het folkgenre. Een voorbeeld hiervan is de Tuvaanse keelzang waarbij naast twang ook de valse stemplooien worden ingezet. Aan de hand van het stemeffect ‘distortie’ wordt bovenop de fundamentele frequentie van de gewone stemplooien een krakend geluid (vocal fry) geproduceerd, wat een heel laag brommend geluid als resultaat geeft. Door een veranderende positie van hun tong en hun mondstand creëren zij bovendien ook boventonen, vaak in combinatie met circulaire ademhaling. Het verkeerd of te frequent gebruik van valse stemplooien kan leiden tot stemproblemen. Let hier dus mee op voor je het thuis probeert! In Tuva worden de kinderen van jongs af aan geleerd hoe ze dit op een gezonde en correcte manier kunnen toepassen. Raphaël De Cock, een begenadigd muzikant en zanger uit Vlaanderen, heeft zich die techniek eigen gemaakt en kan die meesterlijk toepassen zoals in deze The Legend of the River Khöömeï.  
 

Anatomie 

Niet alleen culturele verschillen leiden tot verschillende folkklanken. Er zijn ook anatomische verschillen die aan de basis liggen van verschil in stemtechniek. Wanneer je iemand met Afrikaanse roots hoort zingen, dan is er een wezenlijk verschil met het gezang van een blanke Europeaan. Van oorsprong zijn de stemplooien van mensen met Afrikaanse roots veel dikker en daardoor kunnen zij met hun stem effecten bekomen die Europese blanken met hun fysionomie niet kunnen. Niet alleen zijn de stemplooien dikker, maar ook de botstructuur is anders, waardoor het stemgeluid donkerder en krachtiger klinkt. Wanneer je daarentegen richting Azië gaat, daar zijn de mensen veel kleiner en lichter gebouwd waardoor hun stem hoger en ijler zal klinken. 

Sprekende zangstijl 

Typerend voor heel wat folk is de sprekende zangstijl (‘speech’) omwille van het volkse karakter. Dat maakt dat de folkklank samenhangt met de taal waarin er wordt gezongen. Afhankelijk van de taal zal een volkslied scherper (veel ie- of ee-klanken), donkerder (meer oo en oe), kelig (veel ng/g, huig-r) of geresoneerd (veel m/n/z) klinken. Dit hoort ook bij de eigenheid van een cultuur. Vertaal een zigeunerlied naar het Nederlands en het zal meteen veel zachter en opener karakter krijgen.